Mimo że osłonkowy wirus SARS-CoV-2 jest stosunkowo łatwy do inaktywacji, to współczesne społeczeństwa na całym świecie – również w krajach wysoko rozwiniętych – borykają się z pandemią. Stawia to pod znakiem zapytania stopień zabezpieczenia przed innymi chorobami zakaźnymi – w tym trudniejszymi do zlikwidowania, wywołanymi wirusami bezosłonkowymi, np. polio –  które w powszechnym mniemaniu przeszły do historii. W jaki sposób możemy się bronić przed zakażeniami i kolejnymi epidemiami?

Wirusy ze względu na budowę dzielą się na osłonkowe i bezosłonkowe. W przypadku tych drugich kapsyd, czyli białkowy płaszcz cząsteczki wirusa, jest pozbawiony otoczki fosfolipidowej. I chociaż mogłoby się wydawać, że taka budowa wirionu ułatwia jego dezaktywację z pomocą substancji chemicznych lub alkoholu, to w rzeczywistości wirusy bezosłonkowe są mniej podatne na działanie wspomnianych środków. Trudniej je wyeliminować, co pokazują historia prób eradykacji wirusa polio i sezonowe nawroty zakażeń norowirusami.

Walka z wiatrakami, czyli o tym, jak od lat walczymy z polio

Sama historia choroby wywołanej wirusem polio – nazywanej chorobą Choroba Heinego-Medina czy nagminnym porażeniem dziecięcym – liczy tysiące lat. Na jednym ze staroegipskich rysunków ukazano składającego ofiarę kapłana, którego prawa noga była znacznie krótsza od lewej i dotknięta zanikiem mięśni. W 1793 r. pierwszy kliniczny opis choroby przedstawił Michael Underwood, a niemal 50 lat po tym – w 1840 r. – Jakob Heine opisał ją jako porażenie dziecięce. Charakter zakażeń zmieniał się jednak z czasem – przekształciły się w chorobę epidemiczną i zaczęły dotykać nie tylko dzieci, ale i młodzież oraz dorosłych. Pierwsze epidemie polio odnotowano pod koniec XIX w. W Polsce najszerzej występująca epidemia pojawiła się w latach 1949–1958. Choroba zakaźna wywołana wirusem była określana jako trudna do wyeliminowania, ponieważ większość zakażeń wśród ludzi przebiegała bezobjawowo, a wirus występował m.in. w ściekach. W tym kontekście tym większe znaczenie w eliminacji wirusa mają działania prewencyjne. Skuteczna szczepionka przeciwko polio dotarła do naszego kraju w 1957 r. [3, 4].

W 1988 r. na 41 Światowym Zgromadzeniu Zdrowia zakładano globalną eradykację polio do 2000 r. To właśnie wtedy powołano Global Polio Eradication Initiative, uznaną za największą w historii międzynarodową inicjatywę związaną z sektorem zdrowia. Na jej czele stanęły m.in. Światowa Organizacja Zdrowia czy agencja rządu federalnego Stanów Zjednoczonych – Centers for Disease Control and Prevention (CDC) [7, 8]. Podjęto szereg działań – w tym szeroko zakrojone akcje szczepień czy polepszania jakości wody – żeby zlikwidować chorobę. I choć od tego czasu liczba zachorowań na polio znacznie spadła i udało się pokonać dwa endemiczne dzikie szczepy polio (wild poliovirus type 2 – WPV2 – w 2015 r.; wild poliovirus type 3 – WPV3 – w 2019 r.), to nie możemy mówić o pełnej eliminacji wirusa. Najsilniejszy szczep wciąż krąży w dwóch krajach – Afganistanie i Pakistanie, a – jak twierdzą naukowcy – musimy usunąć wszystkie, żeby oddalić jakąkolwiek szansę zawleczenia choroby z obszaru, gdzie nadal występuje [2, 9]. Wciąż nie jesteśmy pewni, czy epidemia nie powróci.

Zimowy wirus, na który nie ma szczepionki

Jak szacuje WHO, norowirusy – zaliczane do wirusów bezosłonkowych – są najczęstszą przyczyną zakażeń pokarmowych w Europie. Rokrocznie wywołują 15 milionów zachorowań [6]. Powodują wymioty i biegunkę, jednak w przypadku niemowląt i młodszych dzieci oraz osób osłabionych innymi chorobami i w starszym wieku mogą prowadzić do zgonu. Norowirusy powracają wraz z każdym sezonem zimowym. Główne ogniska epidemii są wykrywane w szpitalach i domach opieki społecznej, choć z patogenami tego rodzaju możemy się też zetknąć w życiu codziennym – szczególnie w miejscach, gdzie skupia się wiele osób [1].

Zakażenia przenoszą się kilkoma drogami: fekalno-oralną (przez skażone produkty żywnościowe, wodę lub przedmioty codziennego użytku), powietrzno-kropelkową oraz przez bezpośredni kontakt z zakażonym. Czynnikami, które sprawiają, że norowirusy szybko się rozprzestrzeniają, są wyjątkowo niewielka ilość materiału zakaźnego potrzebna do zakażenia oraz zdolność patogenów do długiego utrzymywania się na powierzchniach. Ponadto wykazują oporność na niekorzystne warunki środowiskowe i charakteryzują się zmiennością genetyczną i antygenową [5]. Do tej pory nie stworzono również szczepionki przeciwko zakażeniom norowirusami. Wszystkie te czynniki nie sprzyjają łatwej eliminacji norowirusów, a jedynym sposobem na ograniczenia zachorowań są działania profilaktyczne, m.in. dezynfekcja rąk i powierzchni środkami, które obejmują swoim spektrum bójczym wirusy bezosłonkowe.

Każdy dezynfektant zabija polio i noro? Niekoniecznie

Zmiany w normach europejskich określających skuteczność profesjonalnych preparatów do dezynfekcji pokazują, że wirusy, a szczególnie wirusy bezosłonkowe, stanowią spore wyzwanie dla współczesnych społeczeństw – są jednymi z najtrudniejszych do wyeliminowania. I tak na przykład dotychczasowa norma EN 14476 (faza 2 etap 1) została adaptowana w taki sposób, żeby móc wykazać działanie przeciwwirusowe nie tylko w przypadku preparatów do dezynfekcji narzędzi medycznych, ale również powierzchni (podłogi), mycia rąk i higienicznej dezynfekcji rąk. Z kolei w ramach normy EN 14476 wyodrębniono trzy zakresy skuteczności: wirusobójczość wobec wirusów osłonkowych badanych na osłonkowym wirusie krowianki (BVDV), drugi wyższy poziom to zakres aktywności wirusobójczej badanej na bezosłonkowych wirusach adeno i noro oraz najwyższy poziom badania na wirusach bezosłonkowych adeno, noro, z dodatkowym działaniem na wirus polio. Zmiany w normach pokazują, które wirusy są traktowane jako najbardziej oporne na działanie dezynfektantów. Z tego powodu w zapobieganiu występowania i szerzenia się m.in. zakażeń szpitalnych w placówkach ochrony zdrowia duże znaczenie ma dobór preparatów do dezynfekcji o szerokim spektrum działania, czyli takich które likwidują nie tylko bakterie, wirusy osłonkowe, prątki i grzyby, ale również najtrudniejsze do inaktywacji wirusy bezosłonkowe, np. środek Velox OXY ETA czy preparat do higienicznej i chirurgicznej dezynfekcji rąk Velodes SKIN.

Profilaktyka chorób – zarówno czynna, czyli szczepienia, jak i bierna, np. stosowanie środków do dezynfekcji obejmujących działaniem szerokie spektrum patogenów chorobotwórczych – często jest zaniedbywana z różnych względów, również niedofinansowania sektora zdrowia. Tymczasem nieufność części społeczeństwa do szczepień przeciw popularnym chorobom zakaźnym oraz stosowanie preparatów do dezynfekcji nieposiadających szerokiego działania przeciwwirusowego potwierdzonego badaniami laboratoryjnymi mogą doprowadzić do nawrotu wielu chorób zakaźnych, w tym tych trudnych do wyeliminowania, wywołanych przez wirusy bezosłonkowe.

Artykuł powstał we współpracy z firmą Medisept.

1. Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób. Meeting Report. Consultation on Norovirus prevention and control. ECDC (online) 2006 [download: 8.11.2021]; https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/media/en/publications/Publications/0609_MER_Norovirus_Prevention_and_Control.pdf
2. Jarząbek Z. Końcowa faza realizacji programu eradykacji poliomyelitis – problemy pozostałe do rozwiązania. Przegl Epidemiol 2005;59(1):59–68.
3. Kacperski KP, Ferschke W. Polio – niedokończona eradykacja (1). Groźba nawrotu chorób wirusowych uznanych za zwalczone na całym świecie. Pielęgniarka Epidemiologiczna 2015;1:10–15.
4. Magdzik W. Choroba Heinego i Medina – porażenie dziecięce – poliomyelitis – polio. Rozkwit i agonia choroby w dwudziestym wieku. Przegl Epidemiol 2002;56(4):519–530.
5. Napiórkowska A, Sadkowska-Todys M. Sytuacja epidemiologiczna zakażeń norowirusami ludzi w Polsce w latach 2004–2008. Przegl Epidemiol 2010;64(1):27–33.
6. World Health Organization. Foodborne viral disease in the European region. WHO (online) 2015 [download: 8.11.2021]; https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0007/294604/Factsheet-Foodborne-viral-disease-EU-Norovirus-HepatitisA-en.pdf
7. World Health Organization. Forty-first World Health Assembly Geneva, 2-13 May 1988. Global eradication of poliomyelitis by the year 2000. WHO (online) 2000 [download: 10.11.2021]; https://www.who.int/ihr/polioresolution4128en.pdf
8. World Health Organization. Global Polio Eradication Initiative; Declarations and Resolutions. Polioeradication.org (online) [download: 10.11.2021]; https://polioeradication.org/tools-and-library/policy-reports/declarations-and-resolutions/
9. World Health Organization. Two out of three wild poliovirus strains eradicated. WHO (online) 2019 [download: 4.11.2021]; https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/two-out-of-three-wild-poliovirus-strains-eradicated